به احتمال زیاد شما یا اطرافیانتان تجربه وارد شدن ضربه به سر و عوارض پس از آن را دارید. امکان دارد طی یک تصادف و یا زمین خوردن ساده این اتفاق رقم بخورد. بنابراین به عنوان یک کمک اولیه حیاتی، بهتر است علائم و مراقبت‌های مربوط ضربه به سر را بدانیم. آسیب‌های ناشی از این ضربه، از برآمدگی روی سر تا شکستگی جمجمه متغیر است. تلاش کرده ایم در این مقاله از اسنپ مارکت هر آنچه که در مورد این صدمه، علل آن، اقدامات پس از آن و نحوه پیشگیری از این ضربه را نیاز است بدانید، در اختیارتان قرار دهیم.
اهمیت محافظت از سر
ضربه به سر یکی از شایع ترین علل ناتوانی و مرگ در بزرگسالان است. آسیب‌های شایع ناشی از این ضربه شامل ضربه مغزی، شکستگی جمجمه و ایجاد زخم در پوست سر است. صدمه می‌تواند خفیف به اندازه یک برآمدگی، کبودی (کوفتگی) یا بریدگی روی سر باشد، یا می‌تواند دارای ماهیتی متوسط تا شدید باشد که به ضربه مغزی، بریدگی عمیق یا زخم باز، شکستگی استخوان(های) جمجمه یا آسیب‌های ناحیه داخلی مغز بیانجامد.
سالانه میلیون‌ها نفر از ناحیه سر صدمه می‌بینند. هنگام ورزش یا کار، تصادف یا دعوا، هنگامی که زمین می‌خورند یا به سرشان ضربه‌ای وارد می‌شود. اکثر صدمات جزئی هستند، زیرا سر مجهز به کلاه سخت طبیعی خود است، جمجمه ای محافظ که مغز را احاطه کرده و از آن محافظت می‌کند. اما گاهی اوقات این محافظت کافی نیست. سالانه بیش از نیم میلیون نفر دچار صدمات شدید سر شده و به بیمارستان منتقل میشوند. شایع ترین نوع آسیب به سر، ضربه مغزی است.
ضربه به سر و انواع آسیب‌های ایجاد شده
دانستن انواع، علائم ضربه مغزی و کمک‌های اولیه ساده می‌تواند به افراد کمک کند تا سریعاً نسبت به آسیب ناشی از ضربه سر واکنش نشان داده و احتمال عوارض بعدی را کاهش دهند. بنابراین در ادامه می‌خواهیم به معرفی انواع صدمه‌های ناشی از ضربه به سر بپردازیم.
ضربه مغزی
ضربه مغزی یک نوع آسیب به مغز است که منجر به از دست دادن موقت یا دائمی عملکرد طبیعی مغز می‌شود. از نظر پزشکی، این تروما را به عنوان یک سندرم بالینی تعریف می‌کنند که با تغییر فوری و گذرا در عملکرد مغز، از جمله تغییر وضعیت ذهنی یا سطح هوشیاری، مشخص می‌شود.
ضربه مغزی می‌تواند در اثر ضربه مستقیم به سر، مانند افتادن، ضربه خوردن یا تصادف ایجاد شود. بسیاری از مردم تصور می‌کنند که ضربه مغزی شامل غش کردن یا از دست دادن هوشیاری است، اما این موضوع کاملاً درست نیست. در بسیاری از موارد، افراد مبتلا به ضربه مغزی هرگز هوشیاری خود را از دست نمی‌دهند. حتی در مواردی، علائم خارجی ضربه به سر، مانند خون ریزی، نیز ممکن است وجود نداشته باشد.
شکستگی جمجمه
شکستگی در استخوان جمجمه چهار نوع عمده دارد که شامل موارد زیر می‌شود:
- شکستگی خطی جمجمه: این مورد شایع ترین نوع شکستگی جمجمه است. در شکستگی خطی، استخوان می‌شکند اما حرکت نمی‌کند. افرادی که دچار این نوع شکستگی جمجمه شده‌اند، ممکن است برای مدت کوتاهی در بیمارستان تحت نظر باشند و معمولاً پس از چند روز می‌توانند فعالیت‌های عادی خود را از سر بگیرند. برای این نوع شکستگی معمولاً هیچ مداخله درمانی لازم نیست.
- شکستگی‌های فرورفته جمجمه: این نوع شکستگی ممکن است به همراه یا بدون ایجاد زخم در پوست سر به وجود بیاید. در این شکستگی، بخشی از جمجمه در اثر ضربه فرو رفته می‌رود. در این نوع شکستگی بسته به شدت آن، ممکن است برای اصلاح تغییر شکل، به جراحی جمجمه نیاز شود.
- شکستگی دیاستاتیک جمجمه: این نوع شکستگی در امتداد خطوط اتصال در جمجمه رخ می‌دهد. خطوط اتصال نواحی بین استخوان‌های سر هستند که در کودکی به هم می‌پیوندند. این شکستگی‌ها بیشتر در نوزادان تازه متولد شده و کودکان دیده می‌شود.
- شکستگی قاعده جمجمه: این نوع، جدی ترین نوع شکستگی جمجمه است و باعث شکستگی استخوان در قاعده جمجمه می‌شود. علائم شایع این نوع شکستگی کبودی در اطراف چشم و پشت گوش فرد بیمار است. همچنین ممکن است به دلیل پارگی قسمتی از پوشش مغز، مایع شفافی از بینی یا گوش فرد خارج شود. این بیماران معمولاً بستری میشوند تا روند بهبودشان تحت نظارت باشد.
هماتوم
هماتوم، جمع یا لخته شدن خون در فضای مغز است. اگر هماتوم در مغز رخ دهد می‌تواند عوارض بسیار جدی و شدیدی را در پی داشته باشد و منجر به ایجاد فشار در داخل جمجمه شود. هماتوم امکان دارد باعث از دست دادن هوشیاری یا آسیب دائمی مغز گردد. انواع مختلفی از هماتوم در داخل یا اطراف مغز وجود دارد. انواع مختلف بر اساس محل قرارگیری آن‌ها در مغز طبقه بندی میشوند و از صدمه‌های خفیف تا آسیب‌های کاملاً جدی و بالقوه تهدید کننده زندگی متغیر است.
خون ریزی
در این مورد منظور خون ریزی کنترل نشده است. ممکن است در فضای اطراف مغز خون ریزی وجود داشته باشد که به آن خون ریزی زیر عنکبوتیه می‌گویند. اگر خون ریزی در بافت مغز باشد به آن خون ریزی داخل مغزی می‌گویند. خون ریزی زیر عنکبوتیه اغلب باعث سردرد و حالت تهوع و استفراغ می‌شود.
آسیب منتشر آکسون
آسیب منتشر آکسون (آسیب محض) آسیبی به مغز است که باعث خون ریزی نمی‌شود اما به سلول‌های مغز معمولاً صدمه جدی می‌رساند. این صدمات نسبتاً شایع هستند و معمولاً در اثر تکان خوردن شدید سر به جلو و عقب ایجاد میشوند. آسیب منتشر آکسون امکان دارد در اثر تصادفات رانندگی، زمین خوردن یا سندرم تکان‌خوردگی نوزاد اتفاق بیفتد. در آسیب آکسون منتشر شدید بیمار معمولاً برای مدت طولانی در حالت کما قرار می‌گیرد و به بخش‌های مختلف مغز صدمه وارد می‌شود. بنابراین یکی از خطرناک ترین انواع آسیب‌های سر است که می‌تواند منجر به صدمه دائمی مغز و حتی مرگ شود.
اِدِم یا تورم
هر گونه آسیب مغزی می‌تواند منجر به ادم یا تورم شود. بسیاری از آسیب‌ها باعث تورم بافت‌های اطراف آن محدوده میشوند، اما زمانی که این مشکل در مغز اتفاق می‌افتد بسیار جدی تر است و امکان دارد عوارض زیادی را در پی داشته باشد. مشکل اینجاست که جمجمه نمی‌تواند برای انطباق با تورم بزرگ شود. این عدم انطباق باعث می‌شود مغز به جمجمه فشار بیاورد که منجر به افزایش فشار در مغز می‌گردد.
دلایل وارد شدن ضربه به سر
دلایل زیادی برای آسیب ناشی از ضربه به سر در کودکان و بزرگسالان وجود دارد. به طور کلی می‌توان آسیب‌های وارده به سر را بر اساس علت ایجاد آن به دو دسته تقسیم کرد:
آسیب سر در اثر تکان‌های شدید
صدمات سر ناشی از تکان دادن زیاد و بیش از حد در نوزادان و کودکان کوچک بیشتر رخ می‌دهد، اما اگر سر یک فرد بزرگسال نیز بیش از حد تکان بخورد، دچار آسیب می‌شود.
آسیب سر در اثر ضربات وارده
شایع ترین این آسیب‌ها ناشی از ضربه به سر، در اثر تصادف وسایل نقلیه موتوری (خودرو، موتور سیکلت، یا برخورد با عابر پیاده)، خشونت، سقوط، یا در نتیجه کودک آزاری است. صدمات ناشی از ضربه به سر معمولاً به علل زیر اتفاق می‌افتد:
- تصادفات وسایل نقلیه موتوری
- سقوط
- حملات فیزیکی و خشونت
- حوادث مرتبط با ورزش
- زمین خوردن
ضربه به سر و علائم آسیب‌های آن
سر بیش از هر قسمت دیگری از بدن رگ‌های خونی دارد، بنابراین خون ریزی در سطح یا داخل مغز یک آسیب جدی در پی وارد شدن ضربه به سر است. با این حال، همه آسیب‌ها به خون ریزی و یا تورم ختم نمی‌شوند.
به همین دلیل، مهم است از علائم دیگری که باید در مواجهه با آن‌ها هشیار باشید، آگاه شوید. بسیاری از علائم آسیب مغزی جدی، فوراً ظاهر نمی‌شوند. بنابراین فردی که دچار ضربه به سر شده باید علائم خود را چند روز پس از وارد شدن ضربه یا صدمه، تحت نظر داشته باشد. موارد زیر شایع ترین علائم ضربه به سر هستند. هر فردی ممکن است با توجه به ضربه وارده، درجات مختلفی از علائم را تجربه کند. علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
علائم آسیب خفیف سر
- سردرد
- تحریک پذیری بالا
- گیجی
- تغییر در حس چشایی
- خستگی یا بی حالی
- سبکی سر و یا سرگیجه
- مشکل در برقراری تعادل
- حالت تهوع
- حساسیت به صدا و نور
- مشکلات حافظه و یا تمرکز
- تغییر در الگوهای خواب
- تاری دید
- برآمدگی و تورم
- کبودی
- زخم کوچک و سطحی روی پوست سر
- خستگی چشم
- شنیدن صدای زنگ موقت در گوش
آسیب متوسط تا شدید سر
این نوع آسیب نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد و علائم آن عبارتند از:
- از دست دادن هوشیاری
- اختلالات بینایی (دوبینی یا تاری دید)
- سردرد شدیدی که از بین نمی‌رود
- حرکات غیر طبیعی چشم
- از دست دادن کنترل عضلانی
- تهوع و استفراغ مکرر
- از دست دادن بویایی یا چشایی
- از دست دادن حافظه کوتاه مدت، مانند مشکل در به خاطر سپردن وقایعی که مستقیماً به رویداد آسیب زا منجر شده است.
- لکنت زبان و گفتار نامفهوم، ضعف، بی حسی یا کاهش هماهنگی در صحبت کردن
- مشکل در راه رفتن
- ضعف در یک طرف یا ناحیه بدن
- تعریق
- پریدگی رنگ پوست
- تشنج
- تغییرات رفتاری از جمله تحریک پذیری بالا
- خارج شدن خون یا مایع شفاف از گوش یا بینی
- گشاد شدن یکی از مردمک چشم‌ها،
- بریدگی یا پارگی عمیق در پوست سر
- نفوذ جسم خارجی به سر
- قرار گرفتن در حالت کما (مانند خوابی که فرد را نمی‌توان از آن بیدار کرد)
- حالت نباتی (وضعیت آسیب مغزی که در آن فرد توانایی‌های تفکر و آگاهی از محیط اطراف خود را از دست می‌دهد، اما برخی از عملکردهای اساسی مانند تنفس و گردش خون را دارد)
- سندرم قفل شدن (یک بیماری عصبی که در آن فرد هوشیار است و می‌تواند فکر و استدلال کند، اما نمی‌تواند صحبت یا حرکت کند)
تشخیص میزان آسیب ضربه به سر
میزان مشکل ساز بودن ضربه به سر ممکن است بلافاصله و به طور کامل، پس از صدمه درک نشود، اما ممکن است با یک ارزیابی جامع پزشک، معاینه و آزمایش‌های تشخیصی میزان آسیب مشخص شود. ضربه به سر می‌تواند باعث مشکلات عصبی شود و ممکن است نیاز به پیگیری پزشکی بیشتری داشته باشد.
نحوه ایجاد صدمه یکی از مهم ترین اطلاعاتی است که پزشک باید در جریان آن قرار بگیرد. اغلب، اگر فردی برای ضربه به سرش به دکتر یا اورژانس مراجعه کند، امکان دارد جزئیات واقعه را به خاطر نیاورد بنابراین در صورت امکان، باید فردی را که شاهد حادثه بوده است به همراه داشته باشد. میزان آسیب وارده ناشی از ضربه به سر از طرق زیر قابل اندازه گیری است.
معاینه علائم فیزیکی
روش اول معاینه علائم فیزیکی توسط پزشک متخصص است تا نشانه‌های ضربه از جمله کبودی و تورم بررسی شود. همچنین احتمالاً معاینه عصبی در امتداد معاینه اولیه انجام شود. در طول این معاینه، پزشک عملکرد عصبی فرد آسیب دیده را با ارزیابی کنترل و قدرت عضلانی، چگونگی حرکت چشم، درگیری حواس و موارد دیگر ارزیابی می‌کند.
مقیاس کما گلاسکو یا جی سی اس
یکی از اولین روش‌هایی که پزشک برای ارزیابی آسیب سر از آن استفاده می‌کند، مقیاس کما گلاسکو یا جی سی اس است. جی سی اس معیاری برای تعیین عمق و شدت کاهش سطح هوشیاری یا کما در افراد بالای ۵ سال است. این مقیاس معمولاً در صدمات مغزی و سایر موارد مختل‌کننده هوشیاری به کار می‌رود. حداکثر امتیاز نهایت امتیاز این آزمون ۱۵ و حداقل آن ۳ است. نمره جی سی اس بالا نشان دهنده آسیب کمتر است.
تصویر برداری با اسکن ام آر آی و سی تی اسکن
تصویربرداری مغز با ام آر آی و سی تی اسکن نباید به عنوان اولین روش تشخیص در تعیین نوع آسیب ناشی از ضربه به سر انجام شود. این آزمایشات معمولاً هیچ تغییر قابل توجهی را در مراحل اولیه نشان نمی‌دهند. مخصوصاً که با سی تی اسکن، افراد در معرض تشعشعات غیر ضروری قرار می‌گیرند.
اما نهایتاً به عنوان آخرین گزینه و با تشخیص پزشک معمولاً برای تشخیص آسیب‌های ناشی از ضربه شدید به سر که با علائم همراه است، از آزمایش‌های تصویر برداری استفاده می‌شود. در این مرحله سی تی اسکن به پزشک کمک می‌کند تا شکستگی، خون ریزی و لخته شدن، تورم مغز و هر گونه آسیب ساختاری دیگر را بررسی کند. سی تی اسکن سریع و دقیق است، بنابراین معمولاً به عنوان اصلی ترین نوع تصویربرداری تجویز می‌شود. همچنین ممکن است اسکن ام آر آی به عنوان روش تشخیصی انتخاب شود. این روش می‌تواند دید دقیق تری از مغز را به پزشک ارائه دهد. اسکن ام آر آی معمولاً فقط زمانی تجویز می‌شود که فرد بیمار در شرایط پایدار باشد.
ضربه به سر و درمان آسیب ایجاد شده
آسیب سر یکی از دلایل رایج برای مراجعه به اورژانس بیمارستان‌هاست. تعداد زیادی از افرادی که از ناحیه سر صدمه می‌بینند کودکان هستند. بیش از یک مورد از هر شش بستری در بیمارستان مربوط به آسیب ناشی از ضربه به سر است. بسته به وسعت ضربه و وجود آسیب‌های دیگر، درمان‌های تجویز شده، مختص فرد بیمار است. اگر سر بیمار صدمه شدیدی دیده باشد، ممکن است برای جلوگیری از افزایش فشار داخل جمجمه نیاز به بستری و نظارت مداوم داشته باشد. به طور کلی درمان خاص آسیب سر توسط پزشک بر اساس موارد زیر تعیین می‌شود:
- سن، سلامت کلی و سابقه پزشکی بیمار
- وسعت آسیب سر
- نوع ضربه به سر
- سابقه بیماری فرد
- نظر یا ترجیح بیمار
فرد آسیب دیده نباید داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن (ادویل) یا آسپرین مصرف کند. این داروها می‌توانند در صورت وجود خون ریزی آن را شدید تر کنند. حتی اگر آسیب جزئی به نظر می‌رسد، فرد همچنان باید وضعیت خود را رصد کند تا مطمئن شود که علائم بدتر نمی‌شوند. این درست نیست که بعد از وارد شدن ضربه به سر خود نباید خوابید، اما باید هر دو ساعت یا بیشتر از خواب بیدار شد، علائم جدید را بررسی کرد تا در صورت بروز علائم جدید یا بدتر شدن شرایط، دوباره به پزشک مراجعه شود. به طور کلی بسته به شدت آسیب، درمان ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- گذاشتن یخ روی موضع ضربه خورده
- استراحت
- پانسمان موضعی
- استفاده از پماد یا داروی آنتی بیوتیک
- بخیه
در صورتی که علائم جدی تر باشند نیاز به بستری شدن و دیگر اقدامات درمانی وجود دارد. اقداماتی مانند
- بستری شدن در بیمارستان برای رصد تغییرات احتمالی در وضعیت هشیاری بیمار
- تجویز آرام بخش
- استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی برای برگشت به حالت عادی نفس کشیدن
- عمل جراحي
- توانبخشی
- دارو درمانی
عمل جراحی
ممکن است برای جلوگیری از آسیب بیشتر به مغز نیاز به انجام عمل جراحی اورژانسی باشد. به عنوان مثال، در موارد زیر پزشک ممکن است نیاز به جراحی را اعلام کند:
- حذف هماتوم
- ترمیم جمجمه
- برداشتن مقداری از فشار وارده بر جمجمه
دارو درمانی
اگر آسیب مغزی شدیدی ایجاد شده باشد، ممکن است داروی ضد تشنج تجویز شود. این افراد در معرض خطر تشنج در هفته بعد از آسیب هستند. اگر آسیب باعث افزایش فشار در مغز شده باشد، ممکن است به فرد داروی دیورتیک داده شود. دیورتیک‌ها باعث میشوند که مایعات بیشتری دفع شده تا مقداری از فشار ایجاد شده کاهش یابد. اگر صدمه بسیار جدی باشد، ممکن است دارویی تجویز شود تا فرد را در کمای القایی قرار دهد. اگر رگ‌های خونی آسیب دیده باشند، ممکن است این درمان مناسب باشد. وقتی فرد در حالت کما می‌باشد، مغز به اندازه معمول به اکسیژن و مواد مغذی نیاز ندارد.
توانبخشی
اگر آسیب مغزی جدی باشد، به احتمال زیاد برای بازیابی عملکرد کامل مغز به توانبخشی نیاز خواهید بود. نوع توانبخشی به عملکردی که در نتیجه صدمه، از دست رفته بستگی دارد. افرادی که آسیب مغزی داشته‌اند اغلب برای بازیابی تحرک و گفتار به کمک نیاز دارند.
ملاحظات همیشگی برای فردی که سابقه آسیب سر دارد
نکته کلیدی این است که یک محیط امن برای کودکان و بزرگسالان ایجاد شود. در وهله امکان بروز دوباره آسیب‌های سر را بایستی کاهش داد. استفاده از کمربند ایمنی هنگام سوار شدن در ماشین و کلاه ایمنی (در صورت استفاده صحیح) برای فعالیت‌هایی مانند دوچرخه سواری، اسکیت سواری و اسکیت برد ممکن است سر را از صدمات شدید محافظت کند.
افرادی که از آسیب مغزی شدید رنج می‌برند، بسته به ناحیه درگیر و شدت آسیب مغزی، ممکن است قدرت عضلانی، مهارت‌های حرکتی ظریف، توانایی گفتار، بینایی، شنوایی یا عملکرد چشایی را از دست بدهند. تغییرات دراز مدت یا کوتاه مدت در شخصیت یا رفتار بیمار نیز ممکن است رخ دهد. این افراد نیاز به فعالیت طولانی مدت پزشکی و توانبخشی (فیزیکی، شغلی یا گفتار درمانی) دارند.
جمع بندی
وارد شدن ضربه به سر با اینکه در بسیاری از موارد به راحتی درمان می‌شود اما احتمال آسیب دیدن شدید و ایجاد تروماهای ماندگار در این موقعیت‌ها نیز وجود دارد. بنابراین در قدم اول باید با استفاده از روش‌هایی مانند بستن کمربند، گذاشتن کلاه ایمنی و سایر موارد امکان وارد شدن ضربه به سر را به حداقل برسانیم. در صورت صدمه دیدن سر، اگر علائم بالا را تجربه کردید پیشنهاد می‌کنیم به پزشک مراجعه کرده و معالجه خود را جدی بگیرید.